پاسخ اجمالی: خداوند زمینه روزی را در درون و بیرون وجود انسان قرار داده؛ در صورتی که انسان تلاش و کوشش کند و از فکر و درایت خود استفاده نماید و در جامعه عدالت اجتماعی باشد همه مردم به آن روزی که در آیات و روایات وعده آن داده شده و خداوند برایشان مقدر کرده می رسند. البته خداوند براى اين كه مردم روزى را تنها نتيجه تلاش و كوشش خود ندانند گاهی بدون تلاش و کوشش به برخی افراد روزی می دهد، که این یک استثنا می باشد.

پاسخ تفصیلی: خداوند روزى را تقسیم مى کند. قرآن می‌فرماید: «قَسَمْنا بَیْنَهُم مَعیِشَتَهم»(۱)؛ (خداوند معیشت را در بین مردم تقسیم مى کند [و او متکفل رزق هر جنبنده اى است]). در جای دیگر می‌فرماید: «وَ ما مِنْ دابَّه فِى الاَرضِ اِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها…»(۲)؛ (هیچ جنبنده اى در زمین نیست، الا این که روزى او به عهده خداوند است). در بعضى دیگر از آیات آمده که وسعت و تنگى روزى به خواست خدا است: «اَوَ لَمْ یَروا اَنَّ اللّهَ یَبْسُطُ الرِّزقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِر»(۳)؛ (آیا ندیدند که خداوند هر که را بخواهد صاحب روزى وسیع مى کند و هرکه را بخواهد تنگ روزى گرداند).
در روایات هم به این معنا اشاره شده است. حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: «وَ قَدَّرَ الارزاقَ فَکَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا وَ قَسَّمَهَا عَلَى الضِّیقِ وَ السَّعَهِ»(۴)؛ (خداوند ارزاق را مقدّر ساخته و زیاد و کم نموده و برحسب تنگى و وسعت معیشت، آن را تقسیم کرده است).
اکنون این سوال پیش مى آید که اگر چنین باشد، دیگر تلاش و کوشش براى تحصیل معاش و روزى و برنامه ریزى براى بهبود وضع اقتصادى مفهومى نخواهد داشت، ولى با توجه به سایر آیات و روایات هنگامى که همه در کنار یکدیگر چیده شود، پاسخ این سوال روشن مى گردد که منظور از تضمین رزق از سوى خداوند و تکفل و تعهد و تقسیم آن، فراهم آوردن زمینه ها است. بخشی از این زمینه ها در خارج از وجود انسان و بخشی دیگر در درون وجود او قرار دارد که هرگاه دست به دست هم دهند، انسان سهم خود را از روزى دریافت مى کند. مثلا حقوق کارکنان یک شرکت از طرف رئیس آن شرکت تعیین مى شود، ولى هرگز [حقوق‌ها را] درب خانه آنها نمى آورند، بلکه آنها باید شخصاً بروند، و لیست حقوق را پرکنند، و حق خود را دریافت نمایند.
این نکته را نیز نباید فراموش کرد که خداوند براى این که مردم در عالم اسباب گم نشوند و روزى را نتیجه منحصر به فرد تلاش و کوشش هاى خود ندانند، گاه به اشخاصى روزى مى رساند که تلاش چندانى نکرده اند و گاه روزى را از کسانى مى گیرد که تلاش فراوان داشته اند. علت آن هم این است که تا روشن سازد در پشت این دستگاه، قدرت دیگرى حاکم است، ولى نباید فراموش کرد که این، در حقیقت یک استثناء است، اما اصل اساسى همان تلاش و کوشش است و شاید به خاطر همین مطلب است که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرموده‌اند: «وَ اعْلَمُوا اَنَّ الرّزقَ رِزْقان: فَرِزْقُ تَطْلُبُونَهُ وَ رِزْقُ یَطْلُبکُمْ فَاطْلُبُوا اَرْزاقَکُم مِنْ حَلال فَاِنّکُم اِنْ طَلَبْتُموُها مِنْ وُجُوهِها اَکَلْتُموُها حَلالاً وَ اِنْ طَلَبْتُموُها مِنْ غَیْرِ وُجُوهِها اَکَلْتُمُوها حَراماً …»(۵)؛ (بدانید رزق دو گونه است: رزقى که شما به دنبال آن مى روید و رزقى که خود، به دنبال شما مى آید. بنابراین رزق را از طریق حلال طلب کنید که اگر آن را از طریق صحیح بطلبید، آن را به صورت حلال مى خورید و اگر از غیر طریق صحیح بطلبید همان را به صورت حرام مى خورید).
این دو گونه بودن روزى در واقع دلیل بر جمع میان آیات و روایاتى است که روزى را مقسوم و تضمین شده مى شمرند و آیات و روایاتى که نقطه مقابل آن جد و جهد و تلاش را شرط بهره گیرى از روزى معرفى مى کنند.(۶)
به علاوه آگاهى بر این دو گونه بودن رزق سبب مى شود که افراد حریص از حرص باز ایستند و مومنان براى طلب روزى، خود را به کارهاى حرام آلوده نکنند و محرومان نیز به یاس و نومیدى کشیده نشوند.
در جواب این سوال که آیا روزى همه تامین شده است؟ باید گفت که در آیات فوق این حقیقت به خوبى منعکس شده که خداوند روزى همه موجودات زنده را برعهده گرفته و هر جا باشند، روزى آنها را مى رساند، و بعد سوال دیگری پیش مى آید پس چرا در دنیاى کنونى و در طول تاریخ گروهى از گرسنگى مرده و مى میرند، آیا روزى آنها تامین نشده است؟!
در پاسخ این سوال بایستی به این نکات توجه کرد. اولاً: تامین روزى به این معنى نیست که آن را براى انسان عاقل با شعور فراهم ساخته به درب خانه اش بفرستند، یا لقمه کنند و در دهانش بگذارند، بلکه زمینه فراهم شده است و تلاش و کوشش انسان شرط تحقق و به فعلیّت رسیدن این زمینه ها است، حتى مریم(علیها السلام) در آن شرایط سخت که درد وضع حمل گرفت خداوند روزى اش را به صورت خرماى تازه (رطب) بر شاخسار خشکیده نخلى که در آن بیابان بود، ظاهر ساخت،[حضرت مریم(علیها السلام)] مامور شد حرکتى کند و مخاطب به جمله «وَ هُزِّى الَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ…»(۷)؛ (اى مریم به این درخت تکانى بده تا رطب تازه بر تو فرو ریزد) شد.
ثانیاً: اگر انسان ها در گذشته و حال، حقوق دیگران را غصب کنند و روزى هاى آنها را به ظلم از آنها بگیرند، دلیل بر عدم تامین روزى انسان ها نیست، و به تعبیر دیگر علاوه بر مسئله تلاش و کوشش، وجود عدالت اجتماعى نیز شرط تقسیم عادلانه روزى ها است. و اگر گفته شود خداوند چرا جلو ظلم ظالمین را نمى گیرد؟ مى گوئیم اساس زندگى بشر بر آزادى اراده است تا همگى آزمایش شوند، نه بر اجبار و اکراه، و گرنه تکاملى صورت نخواهد گرفت.
ثالثاً منابع زیادى براى تغذیه انسان ها در همین کره خاکى وجود دارد که باید با هوش و درایت آنها را کشف و به کار گرفت و اگر انسان در این زمینه کوتاهى کند، خود او مقصّر است. ما نباید فراموش کنیم مناطقى از آفریقا که مردمش از گرسنگى مى میرند، گاهى از غنى ترین مناطق جهان است، ولى عوامل ویرانگرى که در بالا به آن اشاره شد، آنها را به این روز سیاه نشانده است.
این بحث فشرده را با سخنى از على(علیه السلام) به پایان مى رسانیم. ایشان فرمودند: «انْظُر اِلَى النَّملَهِ فِى صِغَرِ جُثَّتِها وَ لَطافَهِ هِیئَتِها لاتَکادُ تَنالُ بِلَحْظِ البَصَرِ وَ لابِمُسْتَدْرَکِ الفِکْرِ کَیْفَ دَبَّتْ عَلى اَرْضِها وَصُبَّتْ عَلى رِزْقِها تَنْقُلُ الحَبَّه الى جُحْرِها وَ تَعُدُّها فِى مُسْتَقَرَّها تَجْمَعِ فى حَرَّها لِبَردِها وَ فى وِرْدِها لِصَدْرِها مَکْفُولَهٌ بِرِزْقِها مَرْزُوقَهٌ بِوِفْقِها لایَغْفلُها المَنّانُ وَ لایَحْرُمُها الدَّیّانُ وَ لَوْ فِى الصفا الیابِسِ وَ الْحَجَرِ الجامِسِ»(۸)؛ (نگاه کنید به مورچه با کوچکى جثه و نازکى اندامش که به نگاه با گوشه چشم دیده نمى شود، [یعنى وقتى دقیق نظر کنیم آن را مى بینیم] و به اندیشه درک نمى گردد، چگونه مسیر خود را مى پیماید و براى به دست آوردن روزى اش مى شتابد، دانه را به لانه اش انتقال مى دهد، و آن را [براى روز سختى]در انبارش آماده مى گذارد و در تابستان براى زمستان و هنگام آمدن [روزهاى گرم] براى وقت بازگشتن [روزهاى سرد] دانه ها را گرد مى آورد، خداوند ضامن روزى اش بوده، روزى اش را مناسب حال آن گشاده نموده و پروردگار – بسیار نعمت دهنده ـ از آن غافل نیست و خداوند جزا دهنده، آن را محروم و بى بهره نمى گرداند و اگر چه در سنگ خشک [که چیزى از آن نمى روید] و سنگ سخت [که از جایى به جایى حرکت داده نمى شود] باشد).(۹)

پی نوشت:


(۱). سوره زخرف، آیه ۳۲٫

(۲). سوره هود، آیه ۶٫

(۳). سوره روم، آیه ۳۷، آیات مشابه این آیه هم در قرآن یافت می شود.

(۴). نهج البلاغه، شریف الرضی، محمد بن حسین، محقق/ مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، ۱۴۱۴ ه ق، چاپ اول، ص ۱۳۴، خطبه  ۹۱(و منها في صفة الأرض و دحوها على الماء ).

(۵). الامالی، ابن بابویه، محمدبن علی، کتابچی، تهران، ۱۳۷۶ شمسی، چاپ: ششم، ص ۲۹۳، ( المجلس التاسع و الاربعون)؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، موسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ ه ق، چاپ اول، ج ۱۷، ص ۴۷، باب ۱۲ (اِسْتِحْبَابِ اَلْإِجْمَالِ فِي طَلَبِ اَلرِّزْقِ وَ وُجُوبِ اَلاِقْتِصَارِ عَلَى اَلْحَلاَلِ دُونَ اَلْحَرَامِ)؛ بحارالانوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ه ق، چاپ دوم، ج ۱۰۰، ص ۲۸، باب ۲( الاِجمال فی الطلب).

(۶). جهت اطلاع بیشتر از این روایات رجوع شود به : وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، موسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ ه ق، چاپ اول، ج ۱۷، ص ۹، باب ۱ ( اِسْتِحْبَابِهَا وَ اِخْتِيَارِهَا عَلَى أَسْبَابِ اَلرِّزْقِ)؛ ص ۳۳، باب ۷ ( اِسْتِحْبَابِ جَمْعِ اَلْمَالِ مِنْ حَلاَلٍ لِأَجْلِ اَلنَّفَقَةِ فِي اَلطَّاعَاتِ وَ كَرَاهَةِ جَمْعِهِ لِغَيْرِ ذَلِكَ).

(۷). سوره مریم، آیه ۲۵٫

(۸). نهج البلاغه، شریف الرضی، محمد بن حسین، محقق/ مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، ۱۴۱۴ ه ق، چاپ اول، ص ۲۷۰، خطبه ۱۸۵ (منها فی صفه عجیب خلق اصناف من الحیوان).

(۹). گردآوری از کتاب : اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: اکبر خادم الذاکرین، نسل جوان، قم، ۱۳۸۵ ه ش، چاپ اول، ج ۱، ص ۶۹٫