جايگاه علمی و اخلاقی امام صادق(ع) - محمدجواد درودی
جايگاه علمی و اخلاقی امام صادق(ع)
پرسش : امام صادق(علیه السلام) از چه جایگاه علمی و اخلاقی در جامعه اسلامی برخوردار بودند؟
پاسخ اجمالی:
امام صادق(ع)، از نظر روایت حدیث و فقاهت و افتاء، از موقعیت شامخی نزد اهل سنت برخوردار بوده بطوری که او را از شیوخ مسلّم «ابو حنیفه» و «مالک بن انس» و … شمرده اند. کثرت دانش اندوزانی که در محفل درسش حاضر شده و یا از آن حضرت حدیث نقل می کردند، نشان دهنده عظمت شخصیت علمی ایشان است، به طوري كه در مسجد کوفه نهصد نفر از ايشان حديث نقل می كردند. با وجود آنكه بسیاری از محدثان در عهد بنی امیه جرأت نقل حدیث از امام(ع) را نداشتند علمای اسلام از احدی به اندازه آن حضرت حدیث نقل نکرده اند.
پاسخ تفصیلی:
درباره شخصیت علمی امام صادق(علیه السّلام) شواهد فراوانی وجود دارد. به نظر شیعه، نصب ایشان به مقام امامت از جانب خداوند متعال بوده و این بدان معناست که آن حضرت دارای شرایط لازم برای احراز این منصب بوده است. حضرت در میان اهل سنت، از نظر روایت حدیث و فقاهت و افتاء، از موقعیت شامخی برخوردار بوده به طوری که او را از شیوخ مسلّم «ابو حنیفه» و «مالک بن انس» و شمار فراوانی از محدثان بزرگ زمان خود به شمار آورده اند. «مالک بن انس» از جمله کسانی است که مدتی در محضر امام صادق(علیه السّلام) تلمذ کرده و درباره شخصیت آن حضرت چنین می گوید: «و لقد کنت آتی جعفر بن محمد و کان کثیر المزاح و التبسم، فاذا ذکر عنده النبی(صلّی اللّه علیه و آله) اخضرّ و اصفرّ و لقد اختلفت الیه زماناً و ما کنت اراه الّا علی ثلاث خصال: امّا مصلّیاً و اما صائماً و اما یقرا القرآن و ما رایته قطّ یحدّث عن رسول الله(صلّی اللّه علیه و آله) الّا علی الطّهاره و لایتکلم فی ما لایعنیه و کان من العلما الزهاد الذین یخشون الله و ما رایته قط الا یخرج الوساده من تحته و یجعلها تحتی»(۱)؛ (مدتی خدمت جعفر بن محمد(علیهما السلام) مشرف می شدم. آن حضرت اهل مزاح بود و همواره تبسم ملایمی بر لب هایش نقش می بست. هنگامی که در محضر او نامی از رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) برده می شد، رنگش به سبزی و سپس به زردی می گرایید. در مدتی که به خانه آن حضرت رفت و آمد داشتم او را خارج از سه حال ندیدم؛ یا نماز می خواند یا روزه بود و یا به قرائت قرآن اشتغال داشت و هرگز بدون وضو از حضرت رسول(صلّی اللّه علیه و آله) نقل حدیث نمی فرمود و سخنی به گزاف نمی گفت. ایشان از آن دسته از علمای زاهدی بود که ترس از خدا سراسر وجودش را فرا گرفته بود. هرگز به خدمت او شرفیاب نشدم جز این که زیراندازش را از زیر پای خود بر می داشت و زیر پای من می گذاشت).
از «عمر بن المقدام» نقل شده که گفت: «کُنْتُ اِذَا نَظَرْتُ اِلَى جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلِمْتُ اَنَّهُ مِنْ سُلاَلَهِ النَّبِیِّین»(۲)؛ (هنگامی که جعفر بن محمد(علیهما السّلام) را می دیدم، می فهمیدم که او از نسل پیامبران است). «جاحظ» از علمای مشهور قرن سوم درباره آن امام(علیه السّلام) چنین می گوید: «جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الَّذی مَلاَءَ الدُّنْیا عِلْمُهُ وَ فِقْهُهُ وَ یُقال اَن اباحنیفه مِنْ تَلَامِذَتَه وَ َ کَذَلِک سُفْیَانَ الثَّوْرِی وَ حَسْبُک بِهِما فِی هَذَا الْبَاب»(۳)؛ (جعفر بن محمد(علیهما السلام) کسی بود که علم و فقهش عالم را فرا گرفته و گفته می شود که ابو حنیفه از شاگردان او بود و همچنین سفیان ثوری و تلمذ این دو نزد آن حضرت در عظمت علمی او کافی است). «ابن حجر هیتمی» نیز در مقام تمجید از شخصیت علمی امام(علیه السّلام) اشاره به این نکته دارد که افرادی چون «یحیی بن سعید»، «ابن جریح»، «مالک، سفیان ثوری»، «ابو حنیفه» و «شعبه» و «ایوب فقیه» از آن حضرت نقل روایت نموده اند.(۴) یک نمونه از دانش اندوزی «ابو حنیفه» از امام صادق(علیه السّلام) را وزیر آبی در کتابش آورده که حضرت در پاسخ پرسش ابو حنیفه که پرسیده بود: «یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ مَا اَصْبَرَکَ عَلَى الصَّلَاه»، مطالب مفصلی را بیان فرمودند.(۵)
درباره شخصیت امام صادق(علیه السّلام) عبارات زیادی از علما و اندیشمندان نقل شده که استاد اسد حیدر قسمت معظمی از آنها را در کتاب ارزشمند خود «الامام الصادق(علیه السّلام) و المذاهب الاربعه» گرد آورده(۶) و طبعاً در اینجا نیازی به تکرار آنها نیست. کثرت دانش اندوزانی که در محفل درس امام(علیه السّلام) حاضر می شدند و یا از آن حضرت حدیث نقل می کردند، نشان دهنده عظمت شخصیت علمی ایشان می باشد. «حسن بن علی الوشاء» می‌گفت: «در مسجد کوفه نهصد نفر را دیده که حدّثنی جعفر بن محمد می گفتند».(۷) برخی منابع، شمار کسانی را که از آن حضرت تلمذ کرده و حدیث شنیده اند، حدود چهار هزار نفر یاد کرده اند.(۸)
«سفیان ثوری» -که در منابع اهل سنت به زهد و علم شهرت دارد- همراه «نصیر بن کثیر» نزد امام صادق(علیه السّلام) زانوی ادب زده و از آن حضرت بهره علمی و اخلاقی برده است.(۹) نصیر با سفیان در موسم حج نزد امام(علیه السّلام) آمد و گفت: «می خواهم به حج بروم. چیزی به من تعلیم ده تا به وسیله آن نجات پیدا کنم. امام دعایی به آنها تعلیم فرمود».(۱۰) در موارد دیگری نیز عاجزانه از امام می خواست تا برای او حدیثی نقل کند.
در این میان کسانی نیز بودند که با نقل احادیث کاذبی از امام صادق(علیه السّلام)، قصد تضعیف آن حضرت را داشتند. «شریک» در این باره می گوید: «جعفر بن محمد مردی صالح و باتقوا است؛ اما افراد جاهلی نزد او رفت و آمد دارند که در بیرون، احادیث جعلی از وی نقل می کنند، آنها به منظور اندوختن مال و اخاذی از مردم، هر منکری را بر آن حضرت نسبت می دهند؛ از آن جمله بیان بن سمعان یکی از غلات معروف است که ادعا دارد شناخت امام، از نماز و روزه و کلیه واجبات و فرائض شرعی کفایت می کند». شریک در پایان سخنانش می گوید: «ساحت جعفر از کلیه این اکاذیب پاک و مبرّا است، ولی وقتی مردم آنها را می‌شنوند، موقعیت امام در نظر آنها ضعیف می شود».(۱۱)
از این موارد که بگذریم، امام در عصر خود، به ویژه در نگاه دانشمندان جامعه، از عظمت فراوانی برخوردار است. «ابو زهره» در این زمینه می نویسد: «مَا اجْمَعَ عُلَماءُ الِاسْلامِ عَلى اِخْتِلافِ طَوائِفِهِمْ فِى امْرٍ کَما اجْمَعُوا عَلى فَضْلِ الامامِ الصادِقِ وَ عِلْمِهِ»(۱۲)؛ (علمای اسلام با تمام اختلاف نظرها و تعدد مشرب هایشان در فردی غیر از امام صادق(علیه السّلام) و علم او اتفاق نظر ندارند). همچنین «شهرستانی» نویسنده کتاب مشهور «ملل و نحل» درباره شخصیت علمی و اخلاقی آن حضرت می نویسد: «وَ هُوَ ذُو عِلْمٍ غَزیرٍ فِی الدِّینِ، وَ ادَبٍ کَامِلٍ فِی الْحِکْمَهِ، وَ زُهْدٍ بَالِغٍ فِی الدُّنْیَا، وَ وَرَعٍ تَامٍّ عَنِ الشَّهَوَاتِ»(۱۳)؛ (او در امور و مسائل دینی از دانشی بی پایان و در حکمت از ادبی کامل و نسبت به امور دنیا و زرق و برق های آن از زهدی نیرومند برخوردار بود و از شهوت های نفسانی دوری می گزید).
«ابو حنیفه» افزون بر این که از امام باقر(علیه السّلام) بهره ها برده(۱۴) از امام صادق(علیه السّلام) نیز حدیث نقل می کند؛ چنانکه روایات او از امام صادق(علیه السّلام) در کتاب «الآثار» وی فراوان دیده می شود.(۱۵) او خود درباره امام صادق(علیه السّلام) می گفت: «مَا رَاَیْتُ اَفْقَهُ مِنْ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، وَ انّه اَعْلَم الْاُمَّه»(۱۶)؛ (من هرگز فقیه تر از جعفر بن محمد(علیهما السّلام) ندیده ام، او مسلّم اعلم امّت اسلامی است).
«ابن خلکان»، از مورخان مشهور، درباره آن حضرت می گوید: «احد الائمّه الاثنی عشر علی مذهب الامامیه و کان من سادات اهل البیت و لقّب بالصادق لصدق مقالته و فضله اشهر من ان یذکر»(۱۷)؛ (او یکی از امامان دوازده گانه امامیه و از بزرگان اهل بیت رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) بود، به جهت صدق سخنانش به لقب صادق شهرت یافت و فضل او مشهورتر از آن است که نیازمند توضیح باشد). همچنین شیخ مفید درباره آن حضرت می گوید: «وَ لَمْ یَنْقُلِ الْعُلَمَاءُ عَنْ اَحَدٍ مِنْ اَهْلِ بَیْتِهِ مَا نَقَلَ عَنْه»(۱۸)؛ (علمای اسلام از احدی به اندازه آن حضرت حدیث نقل نکرده اند).
«منصور» عباسی که همواره درگیر مبارزه با علویان بود، می کوشید تا شخصیت فقهی امام صادق(علیه السّلام) را با مطرح کردن برخی از فقهای اهل سنت مثل «مالک بن انس» کم رنگ جلوه دهد. او به مالک می گفت: «به خدا تو عاقل‌ترین مردم هستی … اگر عمر من باقی بماند، فتاوا و اقوال تو را همانند مصحف نوشته به تمام آفاق فرستاده و مردم را مجبور به پذیرش آن می کنم».(۱۹) این حرکت «منصور» ناشی از علاقه وی به مالک نبود؛ بلکه بر آن بود تا با برجسته کردن مالک، آتش کینه و حسد خود را نسبت به امام صادق(علیه السّلام) و دیگر علمای مخالف فرو نشاند.
«منصور» به منظور ایراد خدشه به شخصیت علمی و فقهی امام(علیه السّلام)، به هر وسیله‌ای توسل می جست، چنانکه «ابو حنیفه» را واداشت تا رو در روی امام ایستاده و با وی به بحث بپردازد، تا در صورت پیروزی «ابو حنیفه»، امام(علیه السّلام) را در صحنه علم و دانش اسلامی تحقیر کند. «ابو حنیفه» خود جریان این داستان را چنین نقل کرده است: «منصور به من گفت: مردم توجه عجیبی به جعفر بن محمد(علیهما السّلام) پیدا کرده و سیل جمعیت به طرف او سرازیر شده است، تو چند مساله از مسائل مشکل را آماده کرده و حل آنها را از جعفر بخواه و چون او نتوانست جواب مسائل تو را بدهد، از چشم مردم خواهد افتاد. من نیز چهل مساله بسیار پیچیده و مشکل آماده کردم. آنگاه امام صادق(علیه السّلام) و ابو حنیفه در حیره و در حضور منصور با هم ملاقات می کنند. ابو حنیفه لحظه ورود خود به مجلس منصور را چنین توصیف می کند: هنگامی که وارد مجلس شدم جعفر بن محمد را دیدم که هیبت و عظمت شخصیت وی حتی خود منصور را تحت الشعاع قرار داده بود، سلام کرده و در جای خود قرار گرفتم. آنگاه منصور خطاب به من چنین گفت: مسائل خود را بر ابو عبداللّه عرضه کن. من مسائلی را که با خود آورده بودم یکی پس از دیگری از آن حضرت می پرسیدم و او در پاسخ می فرمود: درباره این مساله عقیده شما چنین است و اهل مدینه چنین می گویند و ما چنین می گوییم. نظر آن حضرت در پاره ای از مسائل طرح شده با نظر ما و در پاره ای دیگر با نظر اهل مدینه و در مواردی با نظر هر دو مخالف بود. بدین ترتیب چهل مساله به آن حضرت عرضه و جواب آنها دریافت شد. پس از پایان مناظره، ابو حنیفه بی اختیار آخرین سخن خود را با اشاره به امام صادق(علیه السّلام) چنین ادا کرد: «اَنَّ اَعْلَمَ اَلنَّاسِ اَعْلَمُهُمْ بِاخْتِلاَفٍ اَلنَّاسِ»(۲۰)؛ (دانشمندترین مردم کسی است که به آراء و نظرهای مختلف علما در مسائل، احاطه داشته باشد). امام صادق(علیه السّلام) نیز همچون جدش امیر مومنان(علیه السّلام) می فرمود: «سَلُونِی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونِی، فَاِنَّهُ لَایُحَدِّثُکُمْ اَحَدٌ بَعْدِی بِمِثْلِ حَدِیثِی»(۲۱)؛ (قبل از آن که مرا نیابید بپرسید و بعد از من کسی نیست که چون من برای شما حدیث بگوید).
از امام صادق(علیه السّلام) نه تنها در مسائل فقهی؛ بلکه در زمینه تفسیر، علم کلام و اخلاقیات، احادیث با ارزشی به دست ما رسیده است. با مراجعه به بخش اصول کتاب «کافی»، عمق و وسعت نظر امام(علیه السّلام) درباره مسائل عقلی اسلام آشکار می‌شود. تفاسیر روایی شیعه همچون «البرهان»، «صافی» حاوی روایات فراوانی از احادیث آن حضرت در این زمینه می باشد. «ابو زهره» عالم سنی در این زمینه می نویسد: «و لم یکن علمه مقصوراً علی الحدیث و فقه الاسلام، بل کان یدرس علم الکلام»(۲۲)؛ (دانش آن حضرت منحصر به حدیث و فقه اسلامی نبود؛ بلکه علم کلام نیز تدریس می فرمود).
تفصیل نظریات کلامی امام را در اینجا نمی توان بیان داشت؛ اما جمله معروف امام در مسائل جبر و تفویض که فرمود: «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ بَلْ اَمْرٌ بَیْنَ الْاَمْرَیْنِ» زیباترین، جامع‌ترین و دقیق‌ترین تعبیری است که در این مساله ابراز شده است. «ابو زهره» در جای دیگر از کتابش درباره امام صادق(علیه السّلام) می گوید: «و فوق هذه العلوم، قد کان الامام الصادق علی علم بالاخلاق و ما یودّی الی فسادها»(۲۳)؛ (بالاتر از همه این علوم، امام صادق(علیه السّلام) در زمینه اخلاق و علل و انگیزه‌های فساد آن، آگاهی های بسیار ارزنده ای داشت).
شمار راویانی که از امام(علیه السّلام) حدیث نقل کرده اند بسیار زیاد است. اسامی آنان را در «تهذیب الکمال» مزی(۲۴) و دیگر کتب رجالی چون «تهذیب التهذیب» می توان یافت. در میان آنان، بسیاری از شخصیت های مهم اهل سنت قرار دارند. «ذهبی» در «سیر اعلام النبلاء» نام رواتی را که از امام صادق(علیه السّلام) حدیث نقل کرده اند آورده است.(۲۵) این در حالی است که بسیاری از محدثان در عهد بنی امیه جرات نقل حدیث از امام(علیه السّلام) را نداشتند. درباره «مالک بن انس» آمده که: «لم یرو عن جعفر بن محمد حتی ظهر امر بنی العباس»(۲۶)؛ (از امام صادق(علیه السّلام) روایت نکرد تا آن که بنی عباس به حکومت رسیدند).(۲۷)
پی نوشت:
(۱). مناقب آل أبي طالب(عليهم السلام)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، علامه، قم، ۱۳۷۹ ق، چاپ اول، ص ۴۱؛ الامام مالک، ابو زهره، دارالفکر العربی، قاهره، بی تا، ص ۹۴ – ۹۵؛ الامام الصادق(عليه السلام) و المذاهب الاربعه، اسد حیدر، مکتبة امام امیر المومنین، اصفهان، بی تا، ج ۲، ص ۵۳؛ قاعدة جلیله فی التوسل و الوسیلة، ابن تیمیة، تقی الدین احمد، المکتبة السلفیه، قاهره، ۱۳۷۴ ق، ص ۵۲٫
(۲). تهذيب التهذيب، العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل، هند، ۱۳۲۵ ق، ج ۲، ص ۱۰۴؛ كشف الغمة في معرفة الأئمة، اربلى، على بن عيسى، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، بنى هاشمى، تبريز، ۱۳۸۱ ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۱۸؛ الكامل في ضعفاء الرجال، أبو أحمد الجرجاني، عبدالله بن عدي بن عبدالله بن محمد، دار الفكر، بيروت، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۵۵۶؛ سير أعلام النبلاء، الذَهَبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد، مؤسسه الرساله، بيروت، ۱۴۰۱ ق، ج ۶، ص ۲۵۷٫
(۳). رسالة جاحظ فی بنی امیه، الجاحظ، عمرو بن بحر بن محبوب، بی جا، قاهره، بی تا، ص ۱۰۶٫
(۴). صواعق المحرقة على أهل الرفض و الضلال و الزندقة، هيتمي، أبي العباس أحمد بن محمد بن محمد بن علي إبن حجر، مکتبة القاهره، مصر، ۱۳۸۵ ق، ص ۱۲۰٫
(۵). نثر الدر، الآبي، أبو سعد منصور بن الحسين، تحقيق: محفوظ، خالد عبد الغني، دار الكتب العلميه، بيروت، لبنان، ۱۴۲۴ ق / ۲۰۰۴ م، چاپ اول، ج ۱، ص ۳۵۶٫
(۶). الامام الصادق(عليه السلام) و المذاهب الاربعه، همان، ج ۱، ص ۵۱ – ۶۲٫
(۷). الامام الصادق(علیه السّلام)، ابو زهره، دار الثقافة العربیه، قاهره، بی تا، ص ۱۲۹؛ الامام الصادق(علیه السّلام) و المذاهب الاربعه، همان، ج ۱، ص ۶۷٫
(۸). کشف الغمه، همان، ج ۲، ص ۱۶۶٫
(۹). العقد الفريد، ابن عبد ربه الأندلسي، أحمد بن محمد، محقق / مصحح: مفيد محمد قميحة، دار الكتب العلميه، بيروت، ۱۴۰۴ ق، چاپ اول، ج ۳، ص ۱۷۵؛ تذکرة الحفاظ، الذهبی، شمس الدین، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۴ ق، ج ۱، ص ۱۶۷؛ إتحاف بحب الأشراف، شبراوى، جمال الدين، المطبعة الادبیه، مصر، ۱۴۱۶ ق، ص ۱۴۷؛ کشف الغمه، همان، ج ۲، ص ۱۵۷٫
(۱۰). تاريخ جرجان، سهمى، حمزه بن يوسف، عالم الكتب، بيروت، ۱۴۰۷ قمری، چاپ چهارم، ص ۵۵۴؛ تهذيب الكمال، أبو الحجاج المزي، يوسف بن الزكي عبدالرحمن، تحقيق: بشار عواد معروف، مؤسسه الرساله، بيروت، ۱۴۰۲ ق، ج ۵، ص ۹۲٫
(۱۱). إختيار معرفة الرجال، كشى، محمد بن عمر، محقق / مصحح: طوسى، محمد بن حسن / مصطفوى، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، ۱۴۰۹ ق، چاپ اول، ص ۳۲۴ – ۳۲۵٫
(۱۲). الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۶۶٫
(۱۳). الملل و النحل، الشهرستاني، محمد بن عبد الكريم بن أبي بكر أحمد، تحقيق: بدران، محمد، الشريف الرضي، قم، ۱۳۶۴ ش، چاپ سوم، ج ۱، ص ۱۴۷؛ الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۳۹٫
(۱۴). جامع المسانید، خوارزمی، ابو الموید موفق بن احمد، دار الکتب العلمیه، بیروت، بی تا، ج ۲، ص ۳۴۹٫
(۱۵). الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۳۸٫
(۱۶). جامع المسانید، همان، ج ۱، ص ۲۲۲؛ الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۲۲۴؛ الامام ابو حنیفه، ابو زهره، دار الفکر العربی، مصر، ۱۳۶۶ ق، ص ۷۰٫
(۱۷). وفيات الأعيان و أنباء و أبناء الزمان، ابن خلكان، أبو العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن أبي بكر، محقق: إحسان عباس، رضی، قم، ۱۹۶۹م، ج ۸، ص ۱۰۵٫
(۱۸). کشف الغمه، همان، ج ۲، ص ۱۶۶٫
(۱۹). تذکرة الحفاظ، همان، ج ۱، ص ۲۰۹٫
(۲۰). تهذیب الکمال، همان، ج ۵، ص ۷۹ – ۸۰؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، همان، ج ۲، ص ۵۵۶؛ الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۲۷ – ۲۸؛ الامام ابو حنیفه، همان، ص ۷۰ – ۷۱٫
(۲۱). تهذیب الکمال، همان، ج ۵، ص ۷۹؛ سیر اعلام النبلاء، همان، ج ۶، ص ۲۵۷؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، همان، ج ۲، ص ۵۵۹٫
(۲۲). الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۶۶٫
(۲۳). همان، ص ۶۷٫
(۲۴). تهذیب الکمال، همان، ج ۵، ص ۷۵ – ۷۶٫
(۲۵). سیر اعلام النبلاء، همان، ج ۶، ص ۲۵۶٫
(۲۶). الکامل فی ضعفاء الرجال، همان، ج ۲، ص ۵۵۵؛ سیر اعلام النبلاء، همان، ج ۶، ص ۲۵۶٫
(۲۷). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیهم‌السلام)، جعفریان، رسول، موسسه انصاریان، قم، ۱۳۸۱ ش، چاپ ششم، ص ۳۲۷٫