پرسش :
در فرهنگ اسلامی نحوه مواجهه مسئولین با «بيت المال» مسلمين چگونه است؟
پاسخ اجمالی:
از ويژگى هاى فرهنگ حاكم بر حكومت اسلامی، دقّت فوق العاده در صرف اموال بيت المال است تا آنجا كه امام على(ع) حاضر نشدند كمترين تبعيضى بين برادر نيازمندش و ديگر مسلمانان قائل شوند و او را با آهن تفتيده ترساندند. اينكه حضرت علی(ع) دستور می دهد نوك قلم ها را تيز كنند، فاصله سطرها را كم كنند و مطالب اضافى را حذف و از پرگويى بپرهيزند همه براي جلوگيري از حيف و ميل بيت المال است و بالاتر و به صورت كلی تر، به فرموده امام صادق(ع) دور انداختن هسته خرما و باقيمانده آب خورده شده هم مصداق اسراف است.
پاسخ تفصیلی:
دقّت فوق‌العاده در صرف اموال بيت المال به عنوان يك وديعه مهمّ الهى كه حسابرسى سختى در روز قيامت درباره آن خواهد شد از ويژگى هاى فرهنگ حاكم بر حكومت اسلامي است. تا آنجا كه در داستان معروف امير مؤمنان على(عليه السلام) و برادرش عقيل خوانده ايم كه حتّى او حاضر نشد كمترين تبعيضى ميان برادر نيازمند خود و ديگر مسلمانان قائل شود و حتّى به وسيله «حَديَده مُحْماة»؛ (آهن تفتيده) كه نزديك دست برادر خود برد به او هشدار داد و وى را از عذاب الهى در قيامت بر حذر داشت، عذابى كه گيرنده و دهنده را (در موارد خلاف) در بر مى گيرد.
موارد فراوانى از دقّت پيشوايان بزرگ اسلام در اين زمينه ديده مى شود كه در تاريخ دنيا بى نظير است، از جمله دستور معروفى است كه على(عليه السلام) به كتّاب و نويسندگان حكومت اسلامى داد و فرمود: «اَدِقُّوا اَقْلامَكُمْ وَ قارِبُوا بَيْنَ سُطُورِكُمْ وَ احْذِفُوا عَنّى فَضُولَكُمْ، و اقْصُدُوا قَصْدَ الْمَعانى، وَ اِيّاكُمْ وَ الاِكْثارَ، فَاِنَّ اَمْوالَ الْمُسْلِمينَ لا‌تَحَمَّلَ الاِضْرارَ»(۱)؛ (نوك قلم ها را تيز كنيد ـ تا خطوط را باريك تر بنويسيد ـ و فاصله سطرها را كم كنيد و مطالب اضافى را حذف كنيد و سخنان اصلى را بنويسيد ـ و از لفّاظى و شاخ و برگ هاى بيهوده بپرهيزيد ـ و از پرگويى خوددارى كنيد؛ چرا كه اموال مسلمانان تحمّل اين همه ضرر و زيان را ندارد!). امام صادق(عليه السلام) اين مطلب را به صورت كلّى ترى بيان فرموده، مى گويد: «اِنَّ الْقَصْدَ اَمْر يُحِبُّهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ اِنَّ السَّرَفَ يُبْغِضُهُ حَتّى طَرْحِكَ الثَّواةَ فَاِنَّها تَصْلَحُ لِشَيئ وَ حَتّى صَبِّكَ فَضلَ شَرابِكَ»(۲)؛ (ميانه روى و صرفه جويى كارى است كه خداوند بزرگ آن را دوست دارد و اسراف كارى را مبغوض مى شمرد حتّى دور انداختن هسته خرما صحيح نيست؛ چرا كه به درد چيزى مى خورد، و حتّى دور ريختن باقيمانده آبى را كه خورده ايد اسراف است).
اين نكته شايان توجّه است كه امروز ثابت شده هيچ چيز دور ريختنى نيست؛ يعنى از همه ضايعات و فضولات صنايع و غير صنايع مى توان بهره گيرى كرد، تا آن جا كه فاضلاب هاى گنديده را تصفيه كرده و به پاى زراعت ها مى فرستند و از آن، محصول فراوان مى گيرند و زباله ها را جمع آورى كرده و از آن، فراورده هاى مختلف مى سازند. اين سخن را با جمله پرمعنايى از دعاى «صحيفه سجاديّه» امام على بن الحسين(عليهما السلام) پايان مى دهيم. امام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: «اَللّهُمَّ صَلَّ عَلى مُحَمَّد وَ الِهِ وَ احْجُبْنى عَنِ السَّرَف وَ الاِزدِيادِ، وَ قوَّمْنى بِالبَذْلِ وَ الاِقْتِصِادِ، وَ عَلِّمْنى حُسْنَ التَّقْديرِ، وَ اقْبِضْنى بِلُطْفِكَ عَنِ التَّبْذيْرِ»(۳)؛ (خداوندا! درود بر محمّد و آلش بفرست، و مرا از اسراف و زياده روى بازدار، و با بذل و بخشش و ميانه روى برپا دار، و راه و رسم حسن تقدير[اندازه گيرى دقيق در زندگى] را به من بياموز، و مرا به لطفت از تبذير [و ريخت و پاش بى دليل] نگهدار).(۴)
پی نوشت:
(۱). الخصال، ابن بابويه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، جامعه مدرسين، قم، ۱۳۶۲ ش، چاپ اول، ج ۱، ص ۳۱۰، (كتب أمير المؤمنين إلى عماله بخمس خصال)؛ وسائل الشيعة، عاملى، شيخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)، مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)، قم، ۱۴۰۹ ق، چاپ اول، ج ۱۷، ص ۴۰۴، ۱۵ باب (استحباب تعلم الكتابة و الحساب و آداب الكتابة)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ۴۱، ص ۱۰۵، باب ۱۰۷ (جوامع مكارم أخلاقه و آدابه و سننه و عدله و حسن سياسته صلوات الله عليه).
(۲). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران، ۱۴۰۷ ق، چاپ چهارم، ج ۴، ص ۵۲، باب (فضل القصد)؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ابن بابويه، محمد بن على، دار الشريف الرضي، قم، ۱۴۰۶ ق، چاپ دوم، ص ۱۸۶، (ثواب القصد في التفقه)؛ الخصال، همان، ص ۱۰، (خصلة يحبها الله و خصلة يبغضها عز و جل)؛ وسائل الشيعة، همان، ج ۲۱، ص ۵۵۱، ۲۵ باب (استحباب الاقتصاد في النفقة)؛ بحار الأنوار، همان، ج ۶۸، ص ۳۴۶، باب ۸۶ (الاقتصاد و ذم الإسراف و التبذير و التقتير).
(۳). الصحيفة السجادية، على بن الحسين(عليه السلام)، امام چهارم، دفتر نشر الهادى، قم، ۱۳۷۶ ش، چاپ اول، ص ۱۳۸، دعاى ۳۰ (دعائُهُ فى المَعونَة على قضاء الدّين)؛ المصباح(جنة الأمان الواقية و جنة الإيمان الباقية)، كفعمى عاملى، ابراهيم بن على، دار الرضى (زاهدى)، قم، ۱۴۰۵ ق، چاپ دوم، ص ۱۷۳، أما الدين.
(۴). پيام قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: جمعى از فضلاء، دار الكتب الاسلاميه، تهران، ۱۳۸۶ ش، چاپ نهم، ج ۱۰، ص ۱۳۱٫