پرسش : گزارشات تاریخی درباره امام صادق(علیه السلام) و زندگی ایشان چه می گوید؟
پاسخ اجمالی:
امام صادق(ع) در سال ۸۰ يا ۸۳ هجری از مادری به نام «فروه» متولد شده و در سال ۱۴۸ به شهادت رسيدند. امام صادق(ع) تکیه گاه اصلی فکری و عقیدتی شیعه بوده و بخش گسترده ای از احادیث و علوم اهل بیت(ع) توسط این امام گسترش یافته است. از سویی امام صادق(ع) حد فاصل فرقه هایی قرار گرفته بود که در شیعه به وجود آمده بود، لذا وظیفه حفظ و صیانت شیعه را برعهده داشت. امام(ع) با وجود آن كه پدرشان، در مدینه زندگی می کرد؛ اما از آنجا که بیشتر شیعیان آن حضرت در عراق بودند، مدتی در عراق به سر برده است. همچنین در زمان امام صادق(ع) امویان سقوط کرده و حکومت به دست بنی عباس افتاد.
پاسخ تفصیلی:
ششمین امام شیعیان جعفر بن محمد صادق(علیه السّلام) است که بنا به نقل برخی منابع، در سال ۸۰ هجری(۱) و به نقل منابع دیگر، در سال ۸۳ هجری دیده به دنیا گشودند.(۲) مادر آن حضرت، «فروه» دختر «قاسم بن محمد بن ابی بکر» است. درگذشت امام، به اتفاق مورخان، در ماه شوال سال ۱۴۸ در دوران خلافت منصور عباسی بوده(۳) و در برخی از کتاب ها گفته شده که روز آن، ۲۵ ماه شوال بوده است.(۴)
تکیه اصلی شیعه، از نظر فکری و عقیدتی، بر امام صادق(علیه السّلام) بوده و بخش بزرگی از احادیث و علوم اهل بیت توسط این امام گسترش یافته است. امام صادق(علیه السّلام) حد فاصل فرقه هایی قرار گرفته بود که در شیعه به وجود آمد و وظیفه مهم حفظ و صیانت شیعه از انحرافات را در راس برنامه خود قرار داد و آن را از تاثیر پذیری در برابر انحرافات موجود عصر خود، که خلوص فکری و عقیدتی و استقلال مکتبی آن را به طور مداوم مورد تهدید قرار می داد، بازداشت.
روایاتی که در باب امامت امام صادق(علیه السّلام) نقل شده، در بسیاری از جوامع روایی و کتاب های تاریخ شیعه از جمله «کافی» (کتاب الحجه)، «کشف الغمه فی معرفه الائمه»(۵)، «اثبات الوصیه»، «ارشاد» مفید و «اثبات الهداه» وارد شده است. امام باقر(علیه السّلام)، در مدینه زندگی می کرد؛ اما امام صادق(علیه السّلام) از آنجا که بیشتر شیعیان آن حضرت در عراق بودند و یا به دلایل دیگر، مدتی در عراق به سر برده است.(۶)همچنین در دوران امام ششم، امویان سقوط کردند و حکومت به دست بنی عباس افتاد.
آن حضرت(علیه السّلام) پس از آن که طولانی ترین مدت را -نسبت به سایر امامان- در ارشاد مردم سپری کرد، در سال ۱۴۸ رحلت نموده و شیعیان را در غم سنگین و همیشگی ناشی از فقدان خود باقی گذاشت. درباره شهادت امام صادق(علیه السّلام) روایتی از منابع اهل سنت نقل شده(۷) اما «ابو زهره» آن را نادرست شمرده و برای اثبات نظر خود به تمجید «منصور» از امام صادق(علیه السّلام) و اظهار تاسفش از رحلت آن حضرت -که یعقوبی آن را روایت کرده- استناد جسته است.(۸) او همچنین این اقدام از طرف «منصور» را، مخالف روش او در تحکیم پایه های خلافتش می داند.(۹)
ولی باید گفت: هیچ کدام از این دو امر، نص تاریخی و دلیل بر عدم شهادت آن حضرت نیست؛ زیرا اظهار تاسف «منصور» به عنوان یک خلیفه -که نمی خواهد به ظاهر بپذیرد، امام صادق(علیه السّلام) به دستور وی به شهادت رسیده -امری کاملا طبیعی است و مشابه آن درباره «مامون» نسبت به امام رضا(علیه السّلام) نیز وجود دارد و اصولاً درباره سلاطین و قتل های سیاسی که به دستور آنان صورت می گیرد، این رویّه امری عادی است. همچنین حرکت «منصور» و کشتن شمار زیادی از علویان و دشمنی صریح او با آنان که بدون وقفه ادامه داشت با استظهار «ابو زهره» از رفتار «منصور»، منافات دارد.
به عکس، فرض کشته شدن امام صادق(علیه السّلام) به دستور «منصور»، مطابق روش حکومتی او بوده، چنانکه رویه معمول او در بر خود با دشمنانش نیز همین بوده است، گرچه اقدامات این چنینی وی، در پس پرده و کاملا محرمانه انجام می‌گرفته تا او از عوارض جانبی آن در امان باشد. بنابراین اگر گزارشی تاریخی درباره مسموم شدن آن حضرت به دست «منصور» وجود داشته باشد، زمینه پذیرش آن بیشتر است تا انکار آن به دلیل اظهار تاسف «منصور»!(۱۰)
پی نوشت:
(۱). كشف الغمة في معرفة الأئمة، اربلى، على بن عيسى، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، بنى هاشمى، تبريز، ۱۳۸۱ ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۱۶۱؛ اثبات الوصية، مسعودى، انصاريان، على بن حسين، منشورات رضی، قم، بی تا، ص ۱۷۸٫
(۲). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلاميه، تهران، ۱۴۰۷ ق، چاپ چهارم، ج ۱، ص ۴۷۲؛ الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، مفيد، محمد بن محمد، محقق / مصحح: مؤسسه آل البيت(عليهم السلام)، كنگره شيخ مفيد، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، ص ۳۰۴؛ فرق الشيعه، نوبختى، حسن بن موسى ، محقق: آل بحر العلوم، محمد صادق، بی جا، ۱۳۵۵ ق، ص ۷۸٫
(۳). الکافی، همان، ج ۱، ص ۴۷۲؛ الارشاد، همان، ص ۳۰۴؛ فرق الشیعة، همان، ص ۷۸٫
(۴). تواریخ النبی و الآل، شوشتری، محمد تقی، دار الشرافه، قم، ۱۴۱۶ ق، ص ۶۸٫
(۵). کشف الغمه، همان، ج ۲، ص ۱۶۷ – ۱۷۳٫
(۶). الملل و النحل، الشهرستاني، محمد بن عبد الكريم بن أبي بكر أحمد، تحقيق: بدران، محمد، الشريف الرضي، قم، ۱۳۶۴ ش، چاپ سوم، ج ۱، ص ۱۴۷٫
(۷). إتحاف بحب الأشراف، شبراوى، جمال الدين، المطبعة الادبیه، مصر، ۱۴۱۶ ق، ص ۱۴۷٫
(۸). تاريخ اليعقوبى، الكاتب العباسى، احمد بن أبى يعقوب بن جعفر بن وهب واضح، دار صادر، بيروت، بى تا، ج ۳، ص ۱۱۷؛ الامام الصادق(علیه السّلام)، ابو زهره، دار الثقافة العربیه، قاهره، بی تا، ص ۶۷٫
(۹). الامام الصادق(علیه السّلام)، همان، ص ۶۴٫
(۱۰). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیهم‌السلام)، جعفریان، رسول، موسسه انصاریان، قم، ۱۳۸۱ ش، چاپ ششم، ص ۳۲۵٫