پرسش : چرا نام مادر امام زمان(عج) در روایات متفاوت ذکر شده است؟

پاسخ اجمالی:

اولا: انتساب برخی از نام ها به آن بانو ثابت نشده است. ثانیا: اینکه افراد به نام ها یا القاب متعددی معروف باشند مطلب عجیبی نیست و در بسیاری از جوامع، خصوصا بین اعراب معمول بوده است. ثالثا: بررسی معانی این القاب و نام ها نشان می دهد بسیاری از آنها متناسب با ویژگی های مادر آن حضرت در مراحل مختلف حیاتش انتخاب شده است. رابعا: لزوم پنهان بودن ولادت امام زمان(عج) برای امنیت جان شان، اقتضای چنین تعددی را در نام آن بانو داشت.
به هر حال آنچه بعداز تتبع احادیث و نقل های تاریخی روشن می شود این است که وجود نام ها و القاب متعدد درباره آن بانوی مکرم، به هیچ وجه نمی تواند اصل ولادت آن حضرت را که با دلایل و نقل های حدیثی و تاریخی روشن و متقن ثابت شده، مخدوش کند. چنین بهانه جویی هایی از سوی مخالفین همچون قطرات شبنمی که در برابر شور و حرارت خورشید صبحگاهی، بخار می گردد و از بین می رود.

پاسخ تفصیلی: در منابع روایی، درباره مادر حضرت ولیعصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، نام های متعددی ذکر شده است. برای مثال در کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» می خوانیم: «وُلِدَ الْخَلَفُ الْمَهْدِیُّ ص یَوْمَ الْجُمُعَهِ وَ اُمُّهُ رَیْحَانَهُ وَ یُقَالُ لَهَا نَرْجِسُ وَ یُقَالُ لَهَا صَقِیلُ وَ یُقَالُ لَهَا سَوْسَنُ اِلَّا اَنَّهُ قِیلَ بِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیل‏»(۱)؛ (حضرت مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشریف) روز جمعه متولد شد، نام مادرش ریحانه بود به او نرجس گفته مى‌ شد و بعضى گفته‏ اند مادرش صیقل است و گفته ‏اند که سوسن است؛ مگر این که برخى گفته‌ اند به خاطر فرزندى که باردار بوده، صقیل [نورانى،‌ روشن و براق] نامگذارى شده است). در همین منبع و ضمن روایت داستانی طولانی راجع به ملیت رومی مادر آن حضرت و چگونگی تزویج ایشان با امام حسن عسکری(علیه السلام)، اشاره شده که نام وی «ملیکه» بوده است.(۲)
نیز در کتاب «الکافی» از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) درباره آن حضرت نقل شده که «یاتِی [بِاَبِی] ابْنُ خِیَرَهِ الْاِمَاءِ ابْنُ‏ النُّوبِیَّهِ الطَّیِّبَهِ الْفَمِ الْمُنْتَجَبَهِ الرَّحِمِ…»(۳)؛ (می‌ آید پسر بهترین کنیزان، فرزند کنیز نوبی‌ نژاد خوش دهن و خوش رحم [یعنی صاحب دهان پاک و زاینده فرزند نجیب]). نیز در برخی از منابع دیگر، نام هایی چون حدیثه، حکیمه، ملیکه، خَمط(۴)، ماریه، نسیم، ورداس(۵) و حتی مریم بنت زید العلویه(۶) هم برای ایشان ذکر شده است.
همین نام های متعدد و اختلاف در تعیین آن سبب شده که عده ای آن را دلیلی بر ضعف حقیقت ولادت آن حضرت بدانند. برای مثال می بینیم که احسان الهی ظهیر، به عنوان یکی از سلفی های بسیار متعصب و ضد شیعه پاکستانی، با طرح این موضوع در کتاب خود «الشیعه والتشیع فرق و تاریخ»(۷)؛ علیه مهدویت و تولد آن حضرت، شبهه پراکنی کرده است.در پاسخ به این سوال می گوییم که:
اولا: انتساب برخی از این نام ها به مادر امام زمان از ضعف در دلالت یا سند رنج می برد. برای مثال می بینیم که در حدیث نبوی نقل شده در کتاب اصول کافی، تنها به ملیت و نژاد (نوبی نژاد بودن) آن زن اشاره شده و چیزی درباره اسمش گفته نشده و یا مثلا می بینیم که اولین منبعی که در آن «حکیمه» به عنوان نام مادر امام زمان ذکر شده، کتاب «مطالب السوول» محمد بن طلحه شافعی است(۸) و بعدها چند منبع شیعه نیز این موضوع را به نقل از او ذکر کرده اند.(۹) با این حال این نکته مشهود است که محمدبن طلحه شافعی برای ذکر نام «حکیمه» برای نامیدن مادر آن حضرت نه دلیلی آورده و نه قائلی ذکر کرده و بنابراین نظر او ارزشی ندارد.ثانیا: اینکه افراد به نام ها یا القاب متعددی معروف باشند مطلب عجیبی نیست و در بسیاری از جوامع خصوصا بین اعراب معمول بوده است. بسیاری از مردم علاوه بر اینکه با نام اولیه شان که در کودکی بر آنها نهاده شده شناخته می شدند، در گذر سال ها و با کسب جایگاه های متعدد، با کنیه و القاب متفاوتی نیز معروف می شدند. با این حال این موضوع به هیچ وجه موجب تشکیک در اصل هویت آنها نمی گشت. مثال های فراوانی برای حقیقت تاریخی می توان پیدا کرد. مثلا خود پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) با نام ها و القاب و کنیه های متعددی چون احمد، محمود، محمد، ابوالقاسم، داعی و… شناخته می شدند، یا مثلا در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم که حضرت فاطمه(سلام الله علیها) به خاطر جایگاه و شخصیت فوق العاده شان نزد خداوند اسامی متعددی چون صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، رضیه، مرضیه، محدثه و… داشت(۱۰)، یا در منابع تاریخی می خوانیم که یکی از همسران پیامبر به نام «ام حبیبه» نام هایی چون «هند» و «رمله» نیز داشت.(۱۱)ثالثا: بررسی معانی القاب و نام های مادر امام زمان(عج) نشان می دهد بسیاری از آنها متناسب با ویژگی های آن بانو در مراحل مختلف حیاتش انتخاب شده است. برای مثال می بینیم که علامه مجلسی در توضیح چرایی انتساب عنوان «صیقل» به ایشان، می نویسد: «چون [مادر امام زمان] به آن حضرت باردار بود او را صیقل نامیدند؛ روشنى و نورى بوده که از آن بانو به دلیل حمل نور امامت ساطع مى‌ شده است؛ همان‌ طور وقتى مى‌ گویند فلانى شمشیر را صیقل داد به علت‏ درخشش آن است، بعید نیست که منظور، وصف جمال آن بانو باشد».(۱۲) نیز گفته شده تعدد نام ها به این دلیل است که در فرهنگ عربیِ آن دوران، تعدد نام برای کنیزان مرسوم بوده و بیشتر از اسامی گل‌ها استفاده می‌شده است.(۱۳)رابعا: شرایط خاص زمان ولادت حضرت ولی عصر(علیه السلام) – که مانند شرایط زمان ولادت موسی بن عمران بوده و ستمگران در جستجوی آن حضرت برای کشتن شان بودند – ایجاب می کرده که با انحراف جاسوسان حکومت طاغوت عباسی وقت، مادر امام زمان با نام های متعددی معرفی شود تا ظالمان قادر به تشخیص ایشان از میان کنیزان متعدد امام عسکری(علیه السلام) نگردند و این ولادت با برکت مخفی بماند.(۱۴) این تدبیری الهی بود. مانند اینکه به امر الهی اثر حمل تا لحظه وضع حمل در حضرت نرجس مشهود نبود. حاکمان عباسى از هر راه ممکن، آن حضرت را زیر نظر داشتند و کنترل مى کردند. آنان شنیده بودند که امام مهدى(عجل الله تعالی فرجه) فرزند امام عسکرى(علیه السلام) است. از این رو، مى کوشیدند تا به آن حضرت دسترسى پیدا کنند و او را به قتل برسانند. به همین جهت، امام حسن عسکرى(علیه السلام) ولادت حضرت مهدى(علیه السلام) را مخفى کرده بود و غیر از نزدیکان آن حضرت، دیگران افتخار زیارت آن امام را پیدا نکردند.(۱۵)
به هر حال آنچه بعداز تتبع این احادیث و نقل های تاریخی روشن می شود این است که وجود نام ها و القاب متعدد درباره آن بانوی مکرم، به هیچ وجه نمی تواند اصل ولادت آن حضرت را که با دلایل و نقل های حدیثی و تاریخی روشن و متقن ثابت شده، مخدوش کند. چنین بهانه جویی هایی از سوی مخالفین همچون قطرات شبنمی که در برابر شور و حرارت خورشید صبحگاهی، بخار می گردد و از بین می رود.

پی نوشت:

(۱). كمال الدين و تمام النعمة، ابن بابويه، محمد بن على‏، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر، انتشارات اسلاميه‏، تهران، ۱۳۹۵هـ.ق، چاپ دوم، ج ۲، ص ۴۳۲٫

(۲). همان، ص ۴۱۷٫

(۳). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر، آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران، ۱۴۰۷هـ.ق، ج ۱، چاپ چهارم، ص ۳۲۳٫

(۴). ر.ک: فرهنگنامه مهدویت، سلیمیان، خدامراد، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، تهران، ۱۳۸۸هـ.ش، چاپ اول، ص ۳۷۱٫

(۵). الهدایة الکبری، خصیبی، حسین بن حمدان، مؤسسة البلاغ، بیروت، ۱۴۱۹هـ.ق، ص ۲۴۸ و ۳۵۷٫

(۶). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، دار إحياء التراث العربي‏، بیروت، ۱۴۰۳هـ.ق، چاپ دوم، ج ۵۱، ص ۲۸٫

(۷). الشيعة والتشيع فرق وتاريخ، إلهي ظهير، احسان، إدارة ترجمان السنة، پاكستان، ۱۴۱۵هـ.ق، چاپ دهم، ص ۲۷۲ و ۲۷۳٫

(۸). مطالب السؤول في مناقب آل الرسول، الشافعی، كمال الدين محمد بن طلحه، مؤسسه البلاغ، بیروت، ۱۴۱۹هـ.ق، چاپ اول، ص ۴۸۱٫

(۹). برای مثال ر.ک: کشف الغمه فی معرفة الأئمه، الإربلي، أبو الحسن علي بن عيسي بن أبي الفتح، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵هـ.ق، چاپ دوم، ج ۳، ص ۲۳۴؛ أعيان الشيعة، الأمین، سیدمحسن، تحقیق: الأمین، حسن، دارالتعاریف للمطبوعات، بی تا، ج ۲، ص ۶۴٫

(۱۰). الخصال، ابن بابويه، محمد بن على‏، مترجم: فهرى زنجانى، احمد، علمیه اسلاميه‏ ، تهران، بی تا، چاپ اول، ج‏ ۲، ص ۴۸۱٫

(۱۱). انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۷هـ.ق، ج ۲، ص ۷۲.

(۱۲). بحارالانوار، همان، ج ۵۱، ص ۱۵٫

(۱۳). موسوعة الامام المهدی، صدر، سید محمد، دارالتعارف، بیروت، ۱۴۱۲هـ.ق، ج ۱، ص ۲۴۲٫

(۱۴). دانشنامه امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، محمدی ری شهری، محمد، ترجمه: مسعودی، عبدالهادی، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۹۳هـ.ش، ج ۲، ص ۱۹۴٫

(۱۵). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، شیخ مفید، محمد بن نعمان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۸هـ.ش، ج ۲، ص ۳۳۶٫