پرسش : عذاب های دردناک و طولانی گناهکاران در قیامت برای اعمال کوتاه مدت دنیا چگونه با عدالت خداوند سازگار است؟

پاسخ اجمالی:

اولا: مجازات های رستاخيز اثر تكوينى و خاصيت عمل دنیایی است و اثر تکوینی عمل همواره با انسان همراه است؛ در حقیقت اعمال انسان در اين عالم نابود نمى‏ شود، و باقى مى‏ ماند، در روح او نيز آثار و ملكاتى برجاى خواهد گذشت، سپس اين ملكات و آثار عمل در تمام عوالم با انسان همراه است، و آن اعمال نيز در قيامت تجسم مى‏ يابد و با او خواهد بود و او را شكنجه و آزار خواهد داد.

ثانیا: عذاب های درد ناک و طولانی آخرت متناسب با شاکله شخصیّتی گناهکاران است؛ گناهکاران اگر هزاران برابر زندگی دنیا هم عمر می کردند باز هم عاقبت شان تغییری نمی کرد و این به آن خاطر است که نفس انسان سال های زیادی در دنیا با خلقیّاتی پرورش می یابد و به اموری عادت می کند که باعث تداوم بر گناه می شوند. به بیان امام صادق(ع) «اهل دوزخ از اين رو در دوزخ جاودان باشند كه نيّت داشتند اگر در دنيا جاودان باشند هميشه نافرمانى خدا كنند».

ثالثا: گناهکارانی که عذاب می شوند به عذاب های شدید و جاودانه ی آخرت هشدار داده شده اند؛ رهبران الهى و پيامبران بزرگ و اوصياى آنان، به عذاب شدید و جاودانه ی برخی از گناهان هشدار داده اند. با این حال، در صورت ارتکاب چنین گناهانی، به چه كسى مى‏ توانيم ايراد بگیریم، و بر چه چيز خرده گرفته، و به كدام قانون اعتراض نماييم؛ جز به خودمان!

پاسخ تفصیلی:

عدم تناسب عذاب های شدید اخروی با گناهان دنیوی:
یکی از مهمترین سوالات درباره عذاب های اخروی بحث عدم تناسب عذاب های شدید اخروی با گناهان دنیوی می باشد. برخی از انسان ها بخاطر گناهانی که در مدّت کوتاهی از زندگی دنیا انجام داده اند، در قیامت باید در مدّت طولانی شدیدترین عذاب ها را تحمّل کنند! چگونه این عذاب های طولانی و دردناک با عدالت خداوند سازگار است؟
برای پاسخ لازم است چند نکته درباره عذاب های اخروی مورد توجّه قرار گیرد:

مجازات ها و کیفرهاى رستاخیز اثر تکوینى و خاصیت عمل است:
اشکال فوق عمدتا از آنجا ناشى شده که مساله مجازات الهى را که از آثار اعمال خود انسان است با مساله مجازات‏هاى قراردادى اشتباه کرده‏ اند. در حالی که مجازات‏هاى قیامت شباهت زیادى به آثار طبیعى اعمال انسان در این دنیا دارد. فى‏ المثل کسى که افراط در مشروب‏خوارى مى‏ کند، در مدت کوتاهى گرفتار زخم معده و ناراحتى قلب و اعصاب مى‏ شود، و گاه این بیماریها در تمام طول عمر با او است و او را عذاب و آزار مى‏ دهد. حال اگر کسى بگوید آیا این عدالت است که در برابر یک‏ماه مشروب‏خوارى کسى شصت سال مبتلى به زخم معده و ناراحتى قلب و اعصاب باشد؟! در پاسخ به او گفته مى‏ شود این اثر عمل خود او است، نه یک مجازات قراردادى، به خصوص این‏که به چنین شخصى قبلا هشدار داده شده، و این عواقب دردناک به او گوشزد گردیده است. حال اگر این شخص عمر جاویدان در دنیا داشت باید تا ابد با این بیماریها دست به گریبان باشد، بى‏ آن‏که خدشه ‏اى به مساله عدل الهى وارد گردد. در حقیقت اعمال انسان در این عالم نابود نمى‏ شود، و باقى مى‏ ماند. در روح او نیز آثار و ملکاتى برجاى خواهد گذاشت، سپس این ملکات و آثار عمل در تمام عوالم با انسان همراه است، و آن اعمال نیز در قیامت تجسم مى‏ یابد و با او خواهد بود و او را شکنجه و آزار خواهد داد.(۱)
اینجا مساله زمان و مکان و مقدار جرم مطرح نیست، بلکه مساله علت و معلول و آثار کوتاه مدت و دراز مدت آن مطرح است، یک کبریت کوچک ممکن است شهرى را به آتش بکشد، و یک گرم بذر خار مغیلان ممکن است بعد از مدتى یک صحراى وسیع خار به وجود آورد که دائما مزاحم انسان باشد، همان‏گونه که چند گرم بذر گل ممکن است با گذشتن چند سال، صحرایى از زیباترین و معطرترین گلها به وجود آورد که عطر آن مشام جان را معطر و دیده و دل را نوازش دهد.
حال اگر کسى بگوید یک کبریت چه تناسبى با آتش گرفتن یک شهر دارد و چند بذر کوچک چه تناسبى با یک صحراى خار یا گل مى ‏تواند داشته باشد؟ آیا این سوال منطقى است؟ مسلما نه. اعمال نیک و بد ما نیز همین‏گونه هستند و ممکن است آثار جاودانى بسیار گسترده ‏اى از خود به یادگار بگذارند.(۲)
همان طور که گاهی یک جرقه می تواند سبب انفجار مهیبی گردد و بنای عظیمی را ویران کند، برخی از گناهان نیز می توانند آثار زیانباری داشته باشند. بنابراین، (هیچ کار بدى را کوچک نشمارید اگر چه در نظر شما کوچک باشد)؛ «لَا تُحَقِّرُوا شَیْئاً مِنَ الشَّرِّ وَ اِنْ صَغُرَ فِی اَعْیُنِکُمْ».(۳) زیرا همین گناهان به ظاهر کوچک، گاهی همانند یک کبریت کوچک می تواند جنگلی بزرگ را به آتش بکشانند. این به خاطر این است که مجازات ها و کیفرهاى رستاخیز بیشتر جنبه اثر تکوینى و خاصیت عمل دارد و اثر تکوینی بعضی از گناهان همواره با انسان همراه است.

عذاب های دردناک و طولانی آخرت متناسب با شاکله شخصیّتی گناهکاران است:
دوّمین نکته در مورد طولانی بودن و جاودانگی عذاب های اخروی این است که طولانی بودن زمان عذاب، بخاطر این است که گناهکاران اگر هزاران برابر زندگی دنیا هم عمر می کردند باز هم عاقبتشان تغییری نمی کرد و این به آن خاطر است که انسان سال های زیادی در دنیا زندگی می کند و نفس او با خلقیّاتی پرورش یافته و به اموری عادت می کند که باعث تداوم بر گناه می شوند. همان طور که در آیه ۹۹ و ۱۰۰ سوره مومنون به این نکته اشاره شده است: «حَتَّى اذا جآءَ اَحَدَهُم‏ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّى اَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا انَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِنْ وَرآئِهِمِ بَرْزَخٌ الَى‏ یَومِ یُبْعَثُونَ»؛ ([او] مى‏ گوید: پروردگار من! مرا بازگردانید تا شاید آنچه را ترک کرده ‏ام [و کوتاهى نموده ‏ام،] عمل صالحى انجام دهم. [به او مى‏ گویند:] چنین نیست! این سخنى است که او به زبان مى‏ گوید، [و اگر بازگردد اعمالش مانند سابق است] و پشت سرشان برزخى است تا روزى که برانگیخته مى‏ شوند). چنین فردی اگر تا ابد هم در عذاب باشد و شدیدترین عذاب را بچشد هرگز با عدل الهی منافات ندارد.
در این باره در روایتی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «اِنَّمَا خُلِّدَ اَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ لِاَنَّ نِیَّاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا اَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِیهَا اَنْ یَعْصُوا اللَّهَ اَبَداً وَ اِنَّمَا خُلِّدَ اَهْلُ الْجَنَّهِ فِی الْجَنَّهِ لِاَنَّ نِیَّاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا اَنْ لَوْ بَقُوا فِیهَا اَنْ یُطِیعُوا اللَّهَ اَبَداً فَبِالنِّیَّاتِ خُلِّدَ هَوُلَاءِ وَ هَوُلَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ»، قَالَ: عَلَى نِیَّتِه»(۴)؛ (اهل دوزخ از این رو در دوزخ جاودان باشند که نیّت داشتند اگر در دنیا جاودان باشند همیشه نافرمانى خدا کنند و اهل بهشت از این رو در بهشت جاودان باشند که نیت داشتند اگر در دنیا باقى بمانند همیشه اطاعت خدا کنند. پس این دسته و آن دسته به سبب نیّت خویش جاودانى شدند. سپس قول خداى تعالى را تلاوت نمود: «بگو هر کس طبق شاکله ی خویش عمل می کند» فرمود: یعنى طبق نیّت خویش).

گناهکارانی که عذاب می شوند به عذاب های شدید و جاودانه ی آخرت هشدار داده شده اند:
مساله مهم دیگر این است که رهبران الهى و پیامبران بزرگ و اوصیاى آنان، به عذاب شدید و جاودانه ی برخی از گناهان هشدار داده اند. با این حال، در صورت ارتکاب چنین گناهانی، به چه کسى مى‏ توانیم ایراد بگیریم، و بر چه چیز خرده گرفته، و به کدام قانون اعتراض نماییم؛ جز به خودمان!(۵) در صورتی عذاب و مجازات شدید بندگان ظلم می باشد که بدون اطلاع آنها و در قبال جرمی که مرتکب نشده اند بر آنها تحمیل گردد، امّا وقتی همه چیز به روشنی بیان شده و راه های مختلف برای جبران خطاها نیز قرار داده شده، امّا توجّه، اجتناب و توبه ای از جانب بنده وجود ندارد دیگر ظلم و بی عدالتی وجود نخواهد داشت.

پی نوشت:

(۱). رک: پيام قرآن‏، مكارم شيرازى، ناصر، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، ۱۳۸۶ هـ.ش‏، چاپ نهم‏، ج‏ ۴، ص ۵۰۱-۵۰۲

(۲). همان، ج‏ ۶، ص ۳۸۱٫

(۳). وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، مؤسسة آل البيت(عليهم السلام‏)، قم، ۱۴۰۹ هـ.ق‏، ج ۱۵، ص ۳۱۲٫

(۴). الكافي،كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران‏، ۱۴۰۷ ق‏، ج ۲، ص ۸۵، ح ۵٫

(۵). پيام قرآن‏، همان، ج‏ ۶، ص ۳۸۱٫