پرسش : اگر خدا «اسرع الحاسبین» است، معطّل ماندن بندگان در قیامت چه توجیهى دارد؟!

پاسخ اجمالی:

در سریع الحساب بودن خداوند جای تردیدی نیست. آیات و روایات متعددی بر این امر اذعان دارند. آنچه درباره معطل ماندن بندگان در قیامت مطرح است، مربوط به حال گناهکاران است.

از مجموع روایات روشن می شود که معطّلی افراد و طولانی بودن روز قیامت و مواقف آن به وضعیّت عقیده و عملکرد خود انسان ها بستگی دارد و بر مؤمنان و پارسایان آسان و در عین حال زودگذر و آنی خواهد بود؛ اما مسلمانان گناهکار باید مسیر منازل قیامت را به مدت طولانی طی کنند تا بسیاری از سختی ها و عذاب هایی که در مدت حسابرسی قیامت برآنها وارد می شود کفاره گناهان آنها شده و سرانجام پاک شده و بهشتی شوند.

علاوه بر آن محاسبات افراد پرمسؤوليت و برخودار نیز در روز قیامت طولانى مى شود تا آنها در برابر سؤالاتى كه نسبت به اعمال آنها مى شود جوابگويى كنند؛ يعنى سنگينى بار مسئوليت و لزوم جواب گويى و اتمام حجت زمان دادگاه آنها را طولانى مى كند.

پاسخ تفصیلی:

خداوند سریع الحساب است:
در سریع الحساب بودن خداوند جای تردیدی نیست. قرآن کریم در آیه ۶۲ سوره انعام می فرماید: «اَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ اَسْرَعُ الْحاسِبین»؛ (آگاه باشید حکم و داورى، مخصوص خداست و او، سریعترین حسابگران است) و در آیه ۴۳ سوره رعد نیز می فرماید: «وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ هُوَ سَریعُ الْحِساب»؛ (و خداوند حکم مى‏ کند که هیچ کس را یاراى جلوگیرى یا ردّ احکام او نیست و او سریع الحساب است).
علاوه بر آیات قرآن در روایات نیز به این امر اذعان شده است. در بعضى از روایات وارد شده: «انَّهُ سُبْحَانَهُ یُحَاسِبُ جَمیعَ عِبادِهِ عَلى مِقْدارِ حَلْبِ شاه» (۱)؛ (خداوند حساب تمام بندگان را در زمان کوتاهى به اندازه دوشیدن یک گوسفند رسیدگى مى کند.) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز می فرماید: «وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ یُحَاسِبُ الْخَلَائِق کُلّهِمْ عَلَى کَثْرَتِهِمْ وَ کَثْرَهِ اَعْمالهُمْ فِی مِقْدَارِ لمح الْبَصَرَ»(۲)؛ (خداوند سریع الحساب است به حساب تمامی خلائق علی رغم کثرت آنها و کثرت اعمالشان در چشم بر هم زدنی رسیدگی می کند.)
حسابرسی سریع و آنی حتی امروزه برای ما انسانها نیز کار عجیبی نیست، تا چه رسد برای خداوند. اصولا با ثبت دقیق اعمال خیر و شرّ و پذیرش مساله تجسّم اعمال و مکافات عمل، مساله حساب مساله‏ اى آسان و حلّ شده است؛ همچنانکه دستگاه‏ هایى نیز در دنیا موجود است که مقارن با انجام یک فعالیّت، آن را پردازش کرده و آمار و گزارش دقیقی ارائه می دهند. در یک آن و کمتر از لحظه‌ ای می‌ تواند به حساب همگانی رسیدگی نماید.

تفاوت حسابرسی ها در قیامت:
آنچه درباره معطّل ماندن بندگان در قیامت مطرح است، مربوط به حال گناهکار است که باید در مدّت طولانی مسیر و منازل و مواقفی را طی نماید تا این نیز خود کیفری برای او باشد و یا راهی باشد تا از بار گناهانش کاسته شود. همچنان که امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «اَلَا فَحَاسِبُوا اَنْفُسَکُمْ قَبْلَ اَنْ تُحَاسَبُوا فَاِنَّ فِی الْقِیَامَهِ خَمْسِینَ مَوْقِفا کُلُّ مَوْقِفٍ مِثْلُ اَلْفِ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» (۳)؛ (خود را به حساب کشید، پیش از آنکه مورد حسابرسی قرار گیرید که در قیامت پنجاه ایستگاه است که هر کدام بمانند هزار سال در نزد شما است). سپس آیه ۴ سوره معارج را تلاوت نمود: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ اَلْفَ سَنَهٍ»؛ (در آن روزى که مقدارش پنجاه هزار سال است‏.)
اساسا هر کس به گونه‌ ای که در دنیا عمل کرده است، در مواقف قیامت معطل خواهد شد؛ آن کس که در دنیا به هنگام اجرای فرامین الهی با آغوش باز و طیب خاطر، فرمان پذیر بوده و احساس سنگین و خستگی نکرده است، از مواقف قیامت نیز با شادمانی و سرور خواهد گذشت. آن کس که فرامین الهی را چون بار گرانی تلقی کرده و احیانا از اجرای آن سرباز زده است، از مواقف قیامت نیز به سختی عبور خواهد کرد و گذشتن از آن ها برای او بسیار طولانی خواهد بود.(۴)
از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره طولانی بودن روز قیامت پرسیده شد، فرمود: «وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ اِنَّهُ لَیُخَفَّفُ عَلَى الْمُوْمِنِ حَتَّى یَکُونَ اَخَفَّ عَلَیْهِ مِنْ صَلَاهٍ مَکْتُوبَهٍ یُصَلِّیهَا فِی الدُّنْیَا»(۵)؛ (قسم به کسی که جان محمد به دست اوست، آن روز برای مومن سبک و آسان تر می شود از یک نماز واجب که در دنیا می خواند). قرآن کریم نیز درباره حساب آسان و آنی اصحاب یمین، در آیات ۷ و ۸ سوره انشقاق می فرماید: (پس کسى که نامه اعمالش به دست راستش داده شود * بزودى حسابرسی آسانى خواهد داشت)؛ «فَاَمَّا مَنْ اُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ * فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسیراً».
در روایتی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) می فرماید: (سه چیز در هر کس باشد خداوند حساب او را آسان مى‏ کند، و او را به رحمتش در بهشت وارد مى ‏سازد. عرض کردند: آنها چیست اى رسول خدا؟ فرمود: عطا کنى به کسى که تو را محروم کرده، و پیوند برقرار سازى با کسى که از تو بریده، و عفو کنى کسى را که به تو ستم کرده است)؛ «ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ حَاسَبَهُ اللَّهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ اَدْخَلَهُ الْجَنَّهَ بِرَحْمَتِهِ قَالُوا وَ مَا هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ»(۶) و امام صادق(علیه‌ السّلام‌) نیز فرمود: (صله‌ رحم‌ موجب‌ آسانی‌ حساب‌ در روز قیامت‌ است)؛ «اِنَّ صِلَهَ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسَابَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ».(۷)

نتیجه:
از مجموع این روایات روشن می شود که معطّلی افراد و طولانی بودن روز قیامت و مواقف آن به وضعیّت عقیده و عملکرد خود انسان ها بستگی دارد و بر مومنان و پارسایان آسان و در عین حال زودگذر و آنی خواهد بود؛ اما مسلمانان گناهکار باید مسیر منازل قیامت را به مدت طولانی طی کنند تا بسیاری از سختی ها و عذاب هایی که در مدت حسابرسی قیامت برآنها وارد می شود کفاره گناهان آنها شده و سرانجام پاک شده و بهشتی شوند.
علاوه بر آن افراد پرمسوولیت و پر ثروت نیز در روز قیامت محاسبات شان طولانى مى شود و این نه به خاطر آن است که معطل رسیدگى به اصل حساب شوند، بلکه آنها باید در برابر سوالاتى که نسبت به اعمال آنها مى شود جوابگویى کنند، یعنى سنگینى بار مسئولیت و لزوم جواب گویى و اتمام حجت زمان دادگاه آنها را طولانى مى کند.(۸)

پی نوشت:

(۱). مجمع البیان، طبرسی، فضل بن حسن، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات بیروت، ۱۴۱۵ هـ. ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۵۱٫

(۲). تفسير الصافی، فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى‏، مكتبه الصدر، تهران، ۱۴۱۵هـ.ق، چاپ دوم، ج ‏۱، ص ۲۳۷.

(۳). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، مجلسی، محمد باقر، انتشارات اسلاميه، تهران، ۱۳۶۳هـ. ش‏، چاپ دوم،‏ ج ۷، ص ۱۲۶٫

(۴). منشور جاوید، سبحانی، جعفر، نشر موسسه امام صادق، قم، ۱۳۶۹ هـ.ش، ج ۹، ص ۳۱۱٫

(۵). بحار الانوار، همان، ج ۷، ص ۱۲۳٫

(۶). همان، ج ‏۷، ص ۹۶.

(۷). همان، ص ۲۷۳٫

(۸). تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۱هـ.ش، چاپ دهم، ج ۵، ص ۲۷۶٫