پرسش : آیا خداوند می تواند دنیا را با حفظ حجم آن در یک تخم مرغ جای دهد؟ اگر مى تواند، چگونه؟ و اگر نمى تواند، چرا خداوند را قادر مطلق می دانیم؟!
پاسخ اجمالی:
چنین فرضی مستلزم اینست که تخم مرغ در عین اینکه کوچک است بزرگ باشد تا دنیا را در درون خود جای دهد؛ و دنیا نیز در عین بزرگ بودن کوچک باشد تا درون تخم مرغ جای گیرد!
این مساله از آن رو که مستلزم «اجتماع نقیضین» است، امری محال بوده و اراده الهی به آن تعلّق نمی گیرد. زیرا امری است که ذاتا «ناشدنی» است.
در واقع مشكل اين امور از ذات خود آنهاست و نه از قدرت و مهارت فاعل. بنابراین این امور واقع نمی شوند چه فاعل آنها قادری مطلق باشد و چه موجودی ضعیف مثل انسان.
امیرالمومنین(ع) این سوال را در عباراتی كوتاه و پرمغز چنین پاسخ داده اند: «إنّ اللَه تَعَالَى لَا يُنسَب إلَى العَجز وَ الّذِي سَألتَنِي لَا يَكُون»؛ (به خداوند ناتوانی نسبت داده نمی شود، ولى آنچه سوال كردى، امر محالى است).
پاسخ تفصیلی:
ما با تاکید بر آیه «انَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَىءٍ قَدیر»(۱) هیچ امری را خارج از اراده و قدرت خداوند متعال نمی دانیم. با این حال، آیا ممکن است خداوند هر امری را تحقّق بخشد؟ به عنوان مثال، آیا او با قدرت مطلق خود می تواند همه دنیا را درون تخم مرغی جای دهد بدون اینکه تخم مرغ بزرگ شود، یا دنیا کوچک گردد؟! اگر بگوییم مى تواند چنین کاری کند، در هیچ مشاهده و سنجش علمی ای باور کردنى نیست؛ و اگر بگوییم نمى تواند چنین کاری کند چگونه خداوند را قادر بر هر کاری معرّفی می کنیم؟
در پاسخ به چنین سوالی باید گفت: «قدرت همیشه به امور ممکن تعلّق مى گیرد، و امر محال متعلّق قدرت نیست». این جمله یک قانون و قاعده اساسى است. براى توضیح آن لازم است به عنوان مقدّمه چند مثال ذکر شود:
فرض کنید شما یکی از سازندگان لامپ هاى الکتریکى و از ماهرترین افراد در این حرفه می باشید و مجهزترین کارخانه در این زمینه را در اختیار دارید. آیا با وجود این، باز هم مى توانید لامپى بسازید که «در آن واحد» هم روشن باشد و هم خاموش؟! یعنى روشنی آن، عین خاموشی آن باشد؟ البته که نمى توانید چنین چیزى را بسازید. این ناتوانى از کجاست؟ نمى توان گفت این ناتوانى از عدم مهارت یا کمبود تجهیزات است، بلکه در واقع چنین چیزی ممکن نیست؛ چون امرى «محال» است.
به مثال دیگر توجّه کنید! شما دوستى دارید که یک مهندس ساختمان است و تاکنون ساختمان هاى متعدّدى را ساخته است. آیا او مى تواند خانه اى هر چند کوچک و محقّر بسازد که فقط از اشعه آفتاب یا طبقات هوا یا امواج رادیویى باشد؟ چنین پیشنهادى صداى اعتراض شما را بلند خواهد کرد که این چه حرفى است! دوست من ساختمان هاى عظیمى ساخته است امّا براى ساختن یک ساختمان ـ چه بزرگ و چه کوچک ـ مصالح خاصّى لازم است. اشعه آفتاب که از مصالح ساختمان نیست!
از مثال هاى فوق به یک نتیجه اساسى مى رسیم و آن اینست که توانایى و عدم توانایى «فاعل فعل» یک چیز است، و امکان تحقّق یک امر چیز دیگرى.
با ذکر این مثالها، اکنون به روشنى قابل درک است که «امور ممکن» تنها اموری هستند که همیشه متعلق قدرت اند و ما در تجارب معمول خود به عنوان یک اصل اساسى به آن توجّه داریم. اما امورى که در ذات خود محال هستند هیچ گاه متعلّق قدرت نخواهند بود. در واقع مشکل این امور از ذات خود آنهاست و نه از قدرت و مهارت فاعل. بنابراین این امور واقع نمی شوند چه فاعل آنها قادری مطلق باشد و چه موجودی ضعیف مثل انسان.
اکنون در این جمله که «آیا خداوند قادر است همه دنیا را درون یک تخم مرغ قرار دهد؟» دقّت کنید! کاربرد واژه «قدرت» در اینجا بى معنا است؛ زیرا قرار دادن یک جهان وسیع در یک تخم مرغ به صورتى که نه تخم مرغ اندازه جهان گسترش یابد و نه جهان به اندازه تخم مرغ کوچک شود یک فرض محال و باطل است.(۲)
به عبارتی، تمناى این که جهان در میان تخم مرغى قرار گیرد تمنّاى جمع میان دو نقیض است. زیرا مستلزم اینست که یک شىء (تخم مرغ) در یک آن هم کوچک باشد و هم بزرگ؛ و این جمع نقیضین بوده(۳) و امری محال است.
با این حال، گفته شده شخصی از امام صادق(علیه السلام) پرسید که: آیا خداوند می تواند جهان را بدون اینکه کوچک شود در تخم مرغی بدون اینکه بزرگ شود جای دهد؟
امام در پاسخ فرمود: «اِنَّ الَّذِی قَدَرَ اَنْ یُدْخِلَ الَّذِی تَرَاهُ الْعَدَسَهَ اَوْ اَقَلَّ مِنْهَا قَادِرٌ اَنْ یُدْخِلَ الدُّنْیَا کُلَّهَا الْبَیْضَهَ»(۴)؛ (خدایی که می تواند جهان را در عدسی چشم شما و حتی کوچک تر از آن قرار دهد، می تواند دنیا را درون تخم مرغی جای دهد).
آیا این روایت با توضیحات گفته شده ـ راجع به عدم تعلّق قدرت الهی به امور محال ـ سازش دارد یا خیر؟ در پاسخ باید گفت: درک کردن برخی از مسائل فلسفی تا اندازه ای مشکل است. از این جهت وقتی این سوال را خدمت معصومین(علیهم السلام) مطرح می نمودند، ایشان بعضی از سوال کنندگان را با جوابی «اسکاتی» و در حدّ فهمشان قانع می کردند؛ و جواب «تحقیقی» را برای افرادی که از ذوقی برای درک مباحث عقلی و فلسفی برخوردار بودند، می گذاشتند.
بنابراین امام صادق(علیه السلام) در این روایت، پاسخی در سطح فهم مخاطب ارائه داده است، نه اینکه در مقام بیان پاسخ حقیقی باشد. مثل آنجا که مردی در نزد امیر المومنین(علیه السلام) همین سوال را مطرح کرد و ایشان در عباراتی کوتاه و پرمغز پاسخ حقیقی را این چنین بیان کردند: «انّ اللَه تَعَالَى لَا ینسَب الَى العَجز وَ الّذِی سَالتَنِی لَا یَکُون»(۵)؛ (به خداوند ناتوانی نسبت داده نمی شود ولى آنچه سوال کردى، امر محالى است).
به هرحال، امری که ذاتا محال است متعلّق قدرت واقع نمى شود. قدرت مطلق الهی نیز به این معنا نیست که امری ناممکن و محال را عملی و محقّق کند.(۶) و سوال از اینکه «آیا قدرت الهى به محال ذاتی تعلّق مى گیرد یا نه؟»، سوال صحیحی نیست.(۷)
پی نوشت:
(۱). (خداوند بر همه چيز قادر و تواناست)؛ سوره هود، آیه ۴٫
(۲). خدا را چگونه بشناسیم، مکارم شیرازی، ناصر، تهران، انتشارات كانون انتشارات محمدى، ۱۳۶۲ هـ.ش، چاپ اول، ص ۸۲ – ۸۷ با تلخیص.
(۳). پاسخ به پرسش های مذهبی، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابى طالب(علیه السلام)، ۱۳۷۷ هـ.ش، چاپ اول، ص ۴۹٫
(۴). الكافی، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفاری، على اكبر، آخوندى، محمد، تهران، دار الكتب الإسلاميه، ۱۴۰۷ هـ.ق، چاپ چهارم، ج ۱، ص ۷۹٫
(۵). الوافی، فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، اصفهان، انتشارات كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام، ۱۴۰۶ هـ.ق، چاپ اول، ج ۱، ص ۳۲۲٫
(۶). آموزش عقايد، مصباح یزدی، محمدتقی، تهران، شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامى، ۱۳۸۴هـ.ش، چاپ هفدهم، ص ۷۸٫
(۷). آموزش فلسفه، مصباح يزدى، محمد تقى، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۸ هـ.ش، ج ۲، ص ۴۱۴٫